Zespół jelita drażliwego – objawy, dieta i leczenie IBS

Zespół jelita drażliwego (ang. irritable bowel syndrome, IBS) jest częstym zaburzeniem obejmującym dysfunkcję przewodu pokarmowego, charakteryzującym się przewlekłymi, nawracającymi wzdęciami, bólem w jamie brzusznej oraz zaburzeniami rytmu wypróżnień, bez jednoznacznej przyczyny organicznej czy biochemicznej.

Zespół jelita drażliwego nie prowadzi do uszkodzenia jelit ani nie zwiększa ryzyka wystąpienia nowotworów, ale może znacząco wpływać na jakość życia pacjentów. Leczenie obejmuje zarówno zmiany w diecie i stylu życia, jak i stosowanie leków przeciwbólowych, leków przeciwdziałających biegunce lub zaparciom.

Co to jest zespół jelita drażliwego i jakie są jego przyczyny?

Zespół jelita drażliwego to przewlekłe zaburzenie czynnościowe, w którym nawracające bóle brzucha są powiązane z defekacją lub zmianami w częstotliwości wypróżnień i/lub konsystencji stolców. Wyróżnia się trzy postacie kliniczne tego zespołu: zaparciową, biegunkową i mieszaną.

Przyczyny zespołu jelita drażliwego są- w odróżnieniu od coraz lepiej definiowanej patogenezy — nieznane. Postuluje się, że w rozwoju IBS uczestniczą różnorodne czynniki, między innymi: genetyczne, społeczne, psychologiczne, immunologiczne, dietetyczne, nieprawidłowa motoryka przewodu pokarmowego, nadwrażliwość trzewna, a także dysregulacja ośrodkowego układu nerwowego.

Dlatego rozważa się, czy choroba dotyczy układu pokarmowego czy nerwowego. Zarówno w ośrodkowym układzie nerwowym, jak i w układzie pokarmowym, występuje wiele tych samych receptorów i neuroprzekaźników, które uczestniczą w regulacji czynności obu tych układów.

Jak często występuje zespół jelita drażliwego?

Zespół jelita nadwrażliwego jest jedną z najczęstszych przyczyn konsultacji gastroenterologicznych. Szacuje się, że schorzenie to może dotyczyć nawet do 20% ludności krajów rozwiniętych. Pomimo to tylko 25% spośród populacji prezentującej objawy IBS szuka pomocy u lekarza pierwszego kontaktu bądź specjalisty. Zespół ten przeszło dwukrotnie częściej występuje u płci żeńskiej. Obserwacja ta nie potwierdza się jednak w wielu badaniach i może wynikać z częstszego, w porównaniu z mężczyznami, szukania pomocy u lekarza przez kobiety.

Objawy zespołu jelita drażliwego

Objawy choroby są zależnie od postaci zespołu jelita drażliwego, z którą mamy do czynienia. Pacjent może doświadczać nawracających i uporczywych biegunek, zaparć lub też objawów zmieniających się w czasie. Warto zaznaczyć, że według najnowszych wytycznych nie uznaje się, że objawy związane z jelitem drażliwym ustępują lub zmniejszają się po defekacji.

Nieodłącznym objawem IBS niezmiennie pozostaje ból brzucha.

Bóle brzucha są niecharakterystyczne, o różnej i zmiennej lokalizacji, ale najczęściej umiejscowione w podbrzuszu, w przeciwieństwie do objawowej choroby uchyłkowej, w której na ogół są umiejscowione w lewym dole biodrowym

Inne objawy towarzyszące zespołowi jelita drażliwego obejmują:

• uczucie wzdęcia
• naglącą potrzebę oddania stolca
• uczucie niepełnego wypróżnienia
• obecność śluzu w stolcu
• wczesne uczucie pełności po posiłku
• wymioty
• pieczenie w nadbrzuszu
• uczucie zgagi
• przewlekłe zmęczenie
• zaburzenia psychiczne

Jeśli objawom zespołu jelita drażliwego towarzyszą również inne objawy alarmowe takie jak: gorączka, utrata masy ciała, obecność krwi w stolcu, niedokrwistość lub jeśli ktoś z rodziny chorował na raka jelita grubego, nieswoistą chorobę zapalną jelit (np. chorobę Crohna, wrzodziejące zapalenie jelita grubego) lub celiakię, należy niezwłocznie skontaktować się z lekarzem rodzinnym.

Zespół jelita drażliwego z przewagą biegunki

U pacjentów, u których IBS występuje z dominującą biegunką, zaleca się modyfikację diety tak, aby nie obciążać układu pokarmowego. Dlatego ważne jest stosowanie diety łatwostrawnej, przy czym istotnym aspektem jest odpowiednie dostosowanie rodzaju i ilości spożywanego błonnika pokarmowego. W tym celu zaleca się wykluczenie źródeł błonnika nierozpuszczalnego, takich jak otręby. Warto także włączyć do jadłospisu produkty zapierające, takie jak oczyszczone produkty zbożowe, np. biały ryż, pieczywo oczyszczone, makaron oczyszczony, drobne kasze (np. manna, jęczmienna), oraz kakao, napar z czarnych jagód. Ważne jest również uwzględnienie w diecie gotowanych, duszonych lub pieczonych warzyw i owoców, pozbawionych pestek, skórki oraz twardych części. Zalecane jest także zwiększenie podaży płynów, ponieważ utrzymująca się biegunka może prowadzić do odwodnienia organizmu.

Zespół jelita drażliwego z przewagą zaparć

Podstawą leczenia IBS, a w szczególności postaci zaparciowej jest stosowanie błonnika rozpuszczalnego (warzywa, owoce, babka jajowata, babka płesznik, otręby owsiane, siemię lniane), który usprawnia perystaltykę jelit. Nie zaleca się, jak przed laty błonnika nierozpuszczalnego (otręby), który może nasilać dolegliwości bólowe i wzdęcia. Dawka błonnika nie została jednoznacznie określona, ale sugeruje się stosowanie go w ilości 10–25 g na dobę.

Zaleca się odpowiednie spożycie płynów przez cały dzień, głównie wody mineralnej niegazowanej, a także słabego naparu herbaty, kawy zbożowej oraz fermentowanych napojów mlecznych, takich jak kefir, jogurt i maślanka.

Może Cię zainteresować: Co warto jeść, aby zmniejszyć wydzielanie gazów w jelitach?

Zespół jelita drażliwego – leki i leczenie

Dotychczas nie udało się jednoznacznie ustalić przyczyny choroby, dlatego nie dysponujemy możliwością terapii przyczynowej i skutecznego wyleczenia. Zespół jelita drażliwego IBS to choroba przewlekła, gdzie u większości pacjentów objawy nawracają, czasami nawet przez całe życie.

Ważnym etapem leczenia jest przekonanie pacjenta do zmiany stylu życia, zwłaszcza do zwiększenia aktywności fizycznej (regularne spacery, uprawianie sportu), walki ze stresem oraz dbania o dobry sen. Leki odgrywają rolę wspomagającą, przyczyniając się do ustąpienia części dolegliwości u niektórych chorych. Leczenie zespołu jelita drażliwego polega przede wszystkim do łagodzenia objawów, które nie ustępują pomimo wsparcia psychologicznego i modyfikacji diety.

Do preparatów farmaceutycznych stosowanych w leczeniu zespołu jelita drażliwego należą:

• leki przeczyszczające: preparaty farmaceutyczne o działaniu osmotycznym, takie jak sole magnezu, dwucukry oraz preparaty oparte na glikolu polietylenowym, wykazują skuteczność u pacjentów cierpiących na przewlekłe zaparcia stolca.
• leki rozkurczowe: Przez wiele lat leki rozkurczowe, działające bezpośrednio na mięśniówkę gładką, stanowiły podstawę leczenia farmakologicznego IBS. Spośród wielu leków rozkurczowych o różnym mechanizmie działania (hioscyna, mebeweryna, alweryna, trimebutyna)- najwięcej danych przemawia za skutecznością hioscyny.
• leki przeciwbiegunkowe: loperamid, to lek który działanie przeciwbiegunkowe i poprawiające konsystencję stolca. Nie wpływa on na bóle brzucha, czy inne objawy zespołu jelita drażliwego.
• leki przeciwdepresyjne: W terapii zespołów lękowo-depresyjnych u osób z IBS często stosuje się benzodiazepiny, trójpierścieniowe leki przeciwdepresyjne oraz leki modulujące zwrotny wychwyt serotoniny.

Zespół jelita drażliwego – diagnostyka

Rozpoznanie zespołu jelita drażliwego może być wyzwaniem i często sprawia trudności lekarzom. Konieczna jest bardzo dokładna ocena kliniczna, zarówno podmiotowa, jak i przedmiotowa, oraz precyzyjna obserwacja, aby unikać niepotrzebnych dodatkowych testów diagnostycznych. Rozpoznanie opiera się aktualnie na Kryteriach Rzymskich IV.

Kryteria rozpoznawania zespołu jelita drażliwego (Kryteria Rzymskie IV)

Ból brzucha nawracający minimum jeden dzień w tygodniu przez ostatnie trzy miesiące, któremu towarzyszą co najmniej dwie z następujących cech:

– Związany z defekacją

– Związany ze zmianą częstotliwości wypróżnień

– Związany ze zmianą konsystencji stolca

Kryteria muszą być spełnione przez ostatnie trzy miesiące, z początkiem objawów co najmniej pół roku przed rozpoznaniem.

Zespół jelita nadwrażliwego jest chorobą o złożonej etiopatogenezie i nie istnieją potwierdzające testy diagnostyczne. Badania należy zlecać z rozwagą, poczynając od podstawowych badań laboratoryjnych krwi oraz ultrasonografii (USG) jamy brzusznej. Badania dodatkowe uznane przez ekspertów za wartościowe to: morfologia, odczyn Biernackiego (OB) lub badanie białka C-reaktywnego (CRP) tyreotropiny (TSH), test przesiewowy w kierunku celiakii, badanie kału na obecność kalprotektyny, oraz — u osób po 50. roku życia — kolonoskopia.

Dieta dla chorych na zespół jelita drażliwego – ogólne zalecenia

• spożywaj posiłki regularnie
• pij maksymalnie 3 szklanki herbaty i kawy dziennie
• ogranicz spożycie alkoholu i napojów gazowanych
• spożywaj maksymalnie 3 porcje świeżych owoców
• unikaj słodzików (ksylitol, sorbitol, maltitiol)
• ogranicz spożycie produktów i potraw tłustych oraz smażonych
• stosuj takich technik kulinarnych jak: gotowanie, duszenie bez tłuszczu, pieczenie w folii

Dlaczego jelita nazywamy naszym drugim mózgiem?

Zaburzenia składu mikroflory kolonizującej przewód pokarmowy mogą być związane zarówno z chorobami w obrębie tego układu, jak i z problemami wykraczającymi poza przewód pokarmowy.

W ostatnich latach sporo uwagi poświęcono wpływowi mikrobioty na ośrodkowy układ nerwowy. W wielu badaniach opisano dwukierunkową komunikację między OUN a przewodem pokarmowym, czyli tzw. „oś mózgowo-jelitową”. Uważa się, że prawidłowe funkcjonowanie osi mózgowo-jelitowej jest podstawowe dla fizjologicznego funkcjonowania układu pokarmowego człowieka.

Istnieje wiele dowodów w literaturze na to, że flora bakteryjna jelit może mieć wpływ na wystąpienie objawów IBS. Do argumentów przemawiających za powiązaniem typowych dolegliwości zespołu jelita drażliwego ze składem flory mikroorganizmów jelitowych należą także obserwowane różnice w składzie mikrobioty jelitowej między pacjentami z IBS a osobami zdrowymi. Dobrze udokumentowany jest rozwój IBS po infekcji jelitowej (tzw. poinfekcyjny IBS); to jeden z najbardziej istotnych argumentów przemawiających za udziałem zaburzeń mikrobioty jelitowej w patofizjologii tego schorzenia.

Dieta w zespole jelita drażliwego

Dieta FODMAP (ang. low Fermentable, Oligo-, Di-, Mono- saccharides And Polyols, L-FODMAP), oparta jest na spożywaniu żywności o niskiej zawartości węglowodanów powodujących wzrost ciśnienia osmotycznego w jelitach, które ulegają fermentacji zarówno w jelicie cienkim jak i grubym. Do tej grupy zaliczyć można fruktozę i laktozę, fruktany, galaktooligosacharydy i alkohole polihydroksylowe (w tym sorbitol, mannitol, ksylitol).

Mechanizm, który prowadzi do nasilenia objawów u pacjentów z IBS opiera się na szybkiej fermentacji FODMAP przez bakterie jelitowe, co przyczynia się do nadmiernej produkcji gazów w świetle jelita, wywołując ból, dyskomfort oraz wzdęcia.

Dieta z ograniczeniem FODMAP składa się z trzech etapów:

1. eliminacja produktów z wysoką lub umiarkowaną zawartością jakichkolwiek FODMAP- trwa od 6 do 8 tygodni.
2. ponowne, stopniowe wprowadzanie pojedynczych grup FODMAP ma na celu sprawdzenie indywidualnej tolerancji i zidentyfikowanie, które FODMAP powodują lub nasilają objawy. Ten etap może trwać kilka tygodni, gdzie każdy produkt jest testowany zwykle przez 3 dni, ze stopniowym zwiększaniem porcji produktu.
3. personalizacja diety- polega na wykluczeniu tylko tych produktów, które są słabo tolerowane i tylko w ilości wyzwalającej objawy

Produkty wskazane ( o niskiej zawartości FODMAP)

• białko: ryby, mięso, tofu, jaja
• produkty mleczne: ser żółty, masło, ser brie, ser camembert
• owoce: mandarynki, banany, winogrono, truskawki, kiwi, pomarańcze, jagody
• warzywa: pomidory, ogórki, marchew, bakłażan, papryka, seler, kabaczek
• produkty zbożowe: mąka owsiana, płatki ryżowe, ryż, komosa ryżowa, gryka, produkty bezglutenowe
• inne: cukier, syrop klonowy, stewia

Produkty niewskazane ( o wysokiej zawartości FODMAP)

• białko: rośliny strączkowe: fasola, soja, ciecierzyca, soczewica
• produkty mleczne: mleko krowie, maślanka, twaróg, mascarpone, jogurty, śmietana
• owoce: jabłko, gruszka, nektarynka, brzoskwinia, śliwki, mango, owoce suszone
• warzywa: cebula, czosnek, por, brokuły, kalafior, brukselka, buraki ćwikłowe, koper włoski
• produkty zbożowe: żyto, produkty pszenne
• inne: miód, syrop glukozowo-fruktozowy, słodziki (sorbitol, mannitol, maltitol, ksylitol)

Warto podkreślić, że za nasilenie objawów nie zawsze odpowiadają wszystkie wyżej wymienione, konkretne grupy produktów. Dodatkowo istotne jest nie tylko rodzaj, ale również ilość spożywanego produktu w jednej porcji.

Dieta low-FODMAP może przyczynić się do zmniejszenia lub wyeliminowania objawów ze strony układu pokarmowego. Może poprawić jakość życia poprzez redukcję uczucia wzdęcia, dyskomfortu oraz regulację rytmu wypróżnień. Niemniej jednak nie każdy pacjent odnotowuje takie same korzyści – szacuje się, że dieta ta pomaga około 70% osób z zespołem jelita drażliwego.

U pacjentów z IBS nie zaleca się wprowadzania innych nieuzasadnionych klinicznie diet eliminacyjnych, takich jak dieta bezglutenowa czy oparta na testach przeciwciał przeciwko składnikom pokarmowym (testy na nietolerancje pokarmowe). Każda restrykcyjna dieta eliminacyjna może prowadzić do niedoborów pokarmowych i niedożywienia, co może wpłynąć na pogorszenie ogólnego stanu zdrowia i samopoczucia.

Probiotyki w zespole jelita drażliwego

Probiotyki to żywe mikroorganizmy, które, podawane w odpowiednich ilościach, wywierają korzystny wpływ na zdrowie.

W celu zmniejszenia intensywności objawów IBS zaleca się stosowanie Lactobacillus plantarum 299v, który zmniejsza wzdęcia oraz skurczowe bóle brzucha. Korzystny wpływ na problemy jelitowe wykazują także takie szczepy bakterii jak: Bifidobacterium bifidum MIMBb75, Bufudobacterium infantis 35624, Bifidobacterium lactis.

Skuteczność probiotyków jest szczepozależna. Zdecydowana większość probiotyków to suplementy diety lub środki spożywcze specjalnego przeznaczenia medycznego. Probiotyki są często stosowane z prebiotykami – to połączenie to synbiotyk. Prebiotyki (oligosacharydy, galaktooligosacharydy, inulina, laktuloza) są substancjami opornymi na działanie enzymów trawiennych przewodu pokarmowego, które ulegając fermentacji bakteryjnej stymulują wzrost korzystnej mikroflory jelitowej.

Choroby o podobnych objawach do zespołu jelita drażliwego

• alergie i nietolerancje pokarmowe
• nieswoiste zapalne choroby jelit ( wrzodziejące zapalenie jelita grubego)
• celiakia
• nowotwory jelit
• kamica żółciowa
• choroba wrzodowa
• nadczynność tarczycy

Podsumowanie

Zespół jelita drażliwego jest najczęstszym schorzeniem gastroenterologicznym. U podłoża zespołu jelita drażliwego leżą zaburzenia różnych mechanizmów w obrębie osi mózgowo-jelitowej, zmieniona motoryka przewodu pokarmowego oraz nadwrażliwość jelitowa. Głównym objawem jest nawracający ból brzucha, nawracający od wielu miesięcy, a często lat. Terapia zespołu jelita drażliwego obejmuje podejście ogólne, modyfikacje żywieniowe oraz farmakoterapię, a także terapię psychologiczną. Uznaje się, że dieta o niskiej zawartości fermentujących oligosacharydów jest skuteczną formą leczenia dietetycznego.